Wina w prawie karnym jest słowem kluczowym. Nie wystarczy bowiem, że ktoś popełnił czyn zabroniony opisany w ustawie: musi jeszcze zostać udowodnione, że można przypisać mu winę. W zależności od jej postaci i intensywności, stopniowana jest także kara. Jest to przejaw subiektywizacji prawa karnego: każdy przypadek rozpatruje się przez pryzmat szerszych okoliczności. Jeden czyn może być rozmaicie oceniony przez sędziego. Spełnia to jednak poczucie sprawiedliwości: przecież życie nie jest czarno-białe i bardzo wiele zależy od kontekstu, w którym się znajdujemy.
Kiedy sprawcy przypisać można winę?
Zasadą kodeksu karnego jest to, że wszystkie opisane przestępstwa mogą przynieść konsekwencje dla sprawcy, jeżeli popełnił je umyślnie. Co to znaczy? Przyjęło się rozróżniać dwie postacie winy umyślnej, które kończą się postawieniem zarzutów i możliwością poniesienia odpowiedzialności karnej. Po pierwszej, chodzi o działanie sprawcy z zamiarem bezpośrednim. W definicji jest to sytuacja, w której przestępstwa dokonywał czynu zabronionego celowo i z pełną świadomością konsekwencji. Równorzędnie w prawie traktowana jest postać druga: działanie z zamiarem ewentualnym. Chodzi w tym wypadku o zachowanie się w ten sposób, że chociaż spowodowanie przestępstwa nie było głównym celem sprawcy, ale doskonale zdawał sobie on sprawę z możliwych konsekwencji swoich czynów i godził się na nie. Książkowym przykładem może być wejście podpalacza do budynku w celu zniszczenia obciążających go dokumentów. Wywołany przez niego pożar zabił znajdujące się w środku osoby. Oczywiście morderstwo nie było głównym celem przestępcy, ale godził się na to, że przy okazji podpalenia może wywołać tego rodzaju konsekwencje: za zabójstwo będzie więc odpowiadać.
Jak to jest z tą nieumyślnością?
We wcześniejszym akapicie powiedziano, że odpowiedzialność karna z zasady dotyczy tylko winy umyślnej. Zdarza się jednak, że przepisy wyraźnie dopuszczają sankcję karną również za pewne czyny, które sprawca uczynił nieumyślnie (przykładem może być nieumyślne spowodowanie śmierci). Ustawodawca wychodzi bowiem z założenia, że niektóre czyny są na tyle poważne, że ich sprawca powinien ponieść za nie konsekwencje nawet i wówczas, kiedy działa nieumyślnie.
Nieumyślność według nowych opracowań nie może być winą. W starszych podręcznikach znajdziemy określenie „wina nieumyślna”, obecnie często uznawane jest ono już za błędne. Czym tak naprawdę jest owa nieumyślność i jakie warunki muszą zostać spełnione, aby ona wystąpiła? Pierwszą formą nieumyślności jest lekkomyślność. Jest to sytuacja, w której sprawca nie ma zamiaru popełniania danego czynu. Zdaje sobie sprawę z możliwych konsekwencji, ale się nie godzi z możliwością ich wystąpienia. Na pierwszy rzut oka widać jak wąska różnica jest między zamiarem ewentualnym a lekkomyślnością: to tak naprawdę kwestia interpretacji, zwłaszcza, że często ustalenie, z którą mamy postacią do czynienia znacząco wpływa na wymiar kary. Lekkomyślność to po prostu pewnego rodzaju ryzyko. Dużo prościej zrozumieć mechanizm działania drugiej postaci nieumyślności, nazywanej niedbalstwem. Chodzi o to, że sprawca nie ma celu popełnienia czynu zabronionego i nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji, jakie jego zachowanie może przynieść. Podlega jednak karze za nieumyślność, jeżeli wykazane zostanie, że nie wykazał on odpowiedniej ostrożności, którą według obiektywnych wzorców należałoby w danej sytuacji zastosować.
